Mijn belangstelling voor het Requiem is begonnen met een Pie Jesu. Wat Gabriel Fauré (1845-1924) daarvan maakte is van zo’n grote schoonheid dat ik – toch weinig klassiek gevormd – in één keer verkocht was. Wat een geweldige manier om je liefde en bewondering voor Jezus te bezingen – juist in het besef van de dood van je geliefden.
Als je het Requiem-universum binnentreedt, kom je vroeger of later bij Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) uit. Zo bezochten mijn geliefde en ik een uitvoering van het Requiem van Mozart (annex Franz Xavier Süssmayer) in het Koninklijk Concertgebouw in Amsterdam. De uitvoering onder leiding van Jan Pieter Leusink was stevig. Dat is niet heel vreemd. Wij hebben eens een Messiah-uitvoering van hem bijgewoond en dat leverde hetzelfde gevoel op: de antenne Subtiel staat bij hem niet hoog uitgeschoven. Niettemin, we hadden een mooie zondagmiddag.
Omdat het voor mij begon met Pie Jesu lette ik speciaal op. In het tekstboek bij het concert stond de Latijnse tekst met vertaling gepresenteerd. Het ‘pie Jesu’ of ‘Jesu pie’ komt twee maal voor: in de opening van het Recordare (onderdeel van het grote Dies Irae): “Recordare, Jesu pie, quod sum causa tuae viae: ne me perdas illa die.” De geboden vertaling luidt: “Denk toch, Jezus mij genegen / ging gij zulke zware wegen, houd die dag mijn vonnis tegen.” (16).
Het laatste deel van het Dies Irae is het Lacrimosa, een vierregelige strofe (in tegenstelling tot de voorgaande met drie regels) en direct aansluitend: “Pie Jesu Domine: dona eis requiem. Amen.” Het tekstboek vertaalt: “Milde Heer Jezus: geef hun rust. Amen.”
Het slot van het Requiem van Mozart is het Offertorium: Lux Aeterna: De twee onderdelen eindigen beiden met “quia pius es.” In de vertaling van het tekstboek klinkt dat zo: “Laat het eeuwig licht op hen schijnen, o Heer: voor eeuwig bij Uw heiligen, voor Uw waardigheid genadig. Schenk hen eeuwige rust, o Heer; en laat het eeuwig licht op hen schijnen. Voor eeuwig bij uw heiligen voor Uw vaardigheid genadig.” (17).
Ik neem aan dat dat laatste een typefout is: de vertaler bedoelt stellig ‘waardigheid’ waar ‘vaardigheid’ staat. Maar hoe kan dat nu een vertaling zijn van ‘quia pius es’: ‘voor Uw waardigheid genadig’? Simpel vertaald zou ik het Latijn weergeven met: ‘…omdat u mild bent.’
Maar in de Dies Irae-strofen komt het woord ‘pius’ steeds voor in de aanspreekvorm (de vocativus). Dat wordt vaak gecombineerd met het woordje ‘o’, zoals in ‘o Heer’ als vertaling van ‘Domine’. Zo staat in het Lacrimosa: ‘Pie Jesu Domine’ en dat krijgt een correcte weergave met ‘Milde Heer Jezus’. Maar bij het Recordare merkwaardig genoeg niet. Als ik het precies zou vertalen, kom ik op zoiets als: “Gedenk, milde Jezus, dat ik de oorzaak ben van uw weg; laat mij niet te gronde gaan op die dag.” Het tekstboek maakt ervan: “Denk toch, Jezus mij genegen / ging gij zulke zware wegen, houd die dag mijn vonnis tegen.”
Ik snap dat je je enige vrijheid moet veroorloven als je gaat herdichten. De Latijnse tekst heeft een strak rijmschema bij de drie-regel-strofen. J.W. Schulte Nordholt maakt er dit van: “Jezus, heb toch medelijden, denk, hoe Gij voor mij moest lijden. Sta mij op die dag terzijde.” (Liedboek voor de Kerken, 1973, lied 278, couplet 9). In het Mozart-tekstboek is het ‘pie’ naar zijn inhoudelijke strekking omgezet in het ‘mij genegen’ en dat levert dan de eerste eindrijmklank op in dat couplet.
Nu waag ik mij al enige tijd aan een eigen versie van Nederlandstalige teksten voor een Requiem. Ik heb mij dus al eerder eens afgevraagd hoe je ‘Pie Jesu’ zou herdichten. Volgens het woordenboek kan het ‘met ontzag’ betekenen : de goden met ontzag (pie) vereren; of ‘plichtsgetrouw’. Het kan ook deze betekenis krijgen: ‘mild, liefdevol, teder, toegewijd’ of ‘welgezind, genadig’. In het laat Latijn komt dan de betekenis ‘vroom’ of ‘heilig’ mee in het woordje ‘pius’. Het is ook een bijnaam van latere Romeinse keizers: Antonius Pius.
Het Mozart concert-tekstboek kiest voor ‘mild’. Dat spreekt mij weinig aan als het gaat om de verbinding met een persoon: een mild mens, een milde Heer? ‘Liefdevol’ vind ik passend, maar weinig intiem. Als het echt gaat om een aanspraak, is ‘lieve’ naar mijn smaak het meest op z’n plaats: “Lieve Heer Jezus”. In bepaalde christelijke kringen schrikt men hier misschien voor terug: het lijkt aan ontzag te ontbreken. Maar in de Dies Irae-tekst past die spanning nu juist, dunkt me. Want de lang uitgesponnen tekst over de dreigende ondergang maakt het beroep op de intieme genegenheid van de Heer bijzonder. Wil er enige hoop zijn voor rust en licht voor de overledenen en voor de levende zanger zelf, dan moet het komen van de liefde van de Heer.
Lieve Heer Jezus,
geef onze doden,
gun onze doden,
de eeuwige rust,
de eeuwige rust.
Naar aanleiding van: Jan Pieter Leusink, The Bach Choir & Orchestra of the Netherlands: Wolfgang Amadeus Mozart: Et Incarnatus Est, Miserere Mei (G. Allegri), Krönungmesse, Requiem. Uitgevoerd op zondag 25 februari 2018 in het Koninklijk Concertgebouw in Amsterdam.
Harm Pinkster, Woordenboek Latijn/Nederlands2, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2003.
De teksten die ik schreef voor een Nederlandstalig Requiem staan op deze website. Rien Donkersloot componeert de muziek.
