Eerwraak, waarom?

Op maandagmorgen, de dag na de bruiloft van Bayardo San Román en Angela Vicario, vermoorden Angela’s broers (Pedro en Pablo Vicario) hun dorpsgenoot Santiago Nasar. Waarom? Bayardo San Román heeft Angela bij haar moeder teruggebracht omdat zij geen maagd bleek te zijn in de huwelijksnacht. Wie heeft haar ontmaagd? Santiago Nasar. Aldus Angela. Gabriel García Márquez zocht het uit en schreef een Kroniek van een aangekondigde dood.

“We hebben hem welbewust gedood,” zei Pedro Vicario,  “maar we zijn onschuldig.”
“Misschien in Gods ogen,” zei pater Amador.
“In Gods ogen en in die van mensen,” zei Pablo Vicario. “Het was een erekwestie.” (59-60).

Ik wil het snappen. Van wie is de eer aangetast? Waarom dan? Wat willen ze met het dodelijk geweld bereiken? Gaat het om de eer van die beide broers? Dan moet ik aannemen dat zij zich blijkbaar in hun hemd gezet voelen. Het was hun sociale plicht de maagdelijkheid van Angela te bewaken. Ik moet denken aan de broers van het verliefde meisje in het befaamde Bijbelse Hooglied:

“Wij hebben een zusje, borsten heeft ze nog niet. Wat doen we met ons zusje als de mensen over haar gaan spreken? Was zij een muur, dan bouwden wij er zilveren kantelen op. Was zij een deur, dan sloten wij die met een balk van cederhout,” (8,8-9).

Als het Santiago gelukt is de broers als bewakers te omzeilen, dan is de dodelijke wraak dus het bewijs dat zij hun eer in het dorp weten te herstellen.

Of komen zij op voor de eer van de ouders? Poncio Vicario is Angela’s vader. Hij is goudsmid voor arme mensen ‘en hij had zijn gezichtsvermogen verloren door het jarenlang vervaardigen van gouden meesterstukjes om de eer van het huis hoog te houden.’ (38). Hij is tot weinig meer in staat. De eer van moeder dan, van Pura Vicario? Angela heeft zich onwaardig gedragen terwijl zij onder het toezicht van haar moeder stond. Dat zal bekend worden. De mensen kunnen denken dat moeder Pura Vicario dat niet heeft voorkomen. Nu herinner ik mij dat in de wetten van Mozes de doodstraf door steniging geldt voor meisjes die blijken geen maagd te zijn bij het huwelijk:

“Want zij heeft onder het volk van Israël een schanddaad begaan door met iemand te slapen terwijl zij nog bij haar vader thuis woonde.” (Deuteronomium 22,21; let op wat ik cursief zet).

Als de moeder van Angela vindt dat zij (en haar man) het had moeten voorkomen, dan moet zij zich blijkbaar schamen. Angela vertelt over de reactie van de moeder: “Het enige dat ik me herinner is dat ze mij met haar ene hand aan mijn haar vasthield en met de andere zo woedend sloeg dat ik dacht dat ze me zou doden.” (57).

Hoe zit het met de eer van de bruidegom? Bayardo San Román, zoon van een beroemde generaal, held uit de burgeroorlog, was een half jaar tevoren in het dorp gekomen. Met groots vertoon van macht had hij deze jonge vrouw ‘gevorderd’. Wat is het probleem voor een bruidegom, als hij te weten komt dat je bruid geen maagd meer is? Een andere man heeft iets genomen dat voor jou bedoeld was. Zo is haar waarde gedaald. Als je vrouw zwanger blijkt, is het mogelijk niet je ‘eigen bloed’. Dan kan de biologische vader (en zijn familie) misschien later claims op het kind en je (grond)bezit leggen. Je wordt op een of andere manier afhankelijk van die familie. Dat is een hoge prijs. Als je de zorg voor moeder en het kind wel aanvaardt, kost het je tijd, aandacht en geld. Als dat je eer te na is, geef je haar terug aan degenen die haar afstonden aan je: haar ouders. Je eigen familie en het hele dorp zal dat begrijpen.

Dan hebben we nog het dorp, de sociale omgeving van de hoofdrolspelers. De broers weten zich onschuldig in de ogen van mensen. Het dorp kijkt toe als Santiago Nasar wordt vermoord:

“De mensen hadden zich op het plein opgesteld als op dagen dat er optochten waren. Iedereen zag hem naar buiten komen en iedereen begreep dat hij nu wist dat ze hem gingen doden en dat hij zo in de war was dat hij de weg naar huis niet meer kon vinden.” (135).

Voor veel lezers van Márquez’ roman is dit de hoofdvraag: hoe kan het dat iedereen wist dat de broers Santiago Nasar gingen doden en toch niemand ingreep? Er is volgens mij maar één antwoord: het dorp wilde dat dit gebeuren zou. Het dorp kan niet verdragen dat een dergelijke schanddaad zonder gevolgen blijft. Dat is de eer van het dorp.
Bij de filosoof René Girard las ik het volgende: zo’n crisis wordt veroorzaakt door het negeren van de bestaande verschillen. De gemeenschap ‘…is beroofd van alles wat de mensen in tijd en ruimte van elkaar doet verschillen.” (De Zondebok, 24). Als Santiago Angela Vicario heeft ontmaagd, dan heeft hij het verschil tussen hem en haar ouders genegeerd. Poncio en Pura Vicario hadden haar niet aan hem gegeven. Hij heeft het verschil met haar broers geschonden: hij doet alsof Pedro en Pablo geen verantwoordelijkheid hebben over haar. Santiago doet bovendien alsof hij gelijk is aan de bruidegom, Bayardo San Román. Niemand had Santiago tot bruidegom verklaard of als zodanig geaccepteerd. Kortom, Santiago schendt links en rechts de sociale verschillen in de gemeenschap. Als dat ongehinderd kan in het dorp, is toch niets meer zeker? Dat is crisis.

Maar Angela zelf dan? Doet zij er zelf eigenlijk toe? Zij wil eigenlijk niet trouwen met Bayardo San Román:

“Angela Vicario is nooit de gruwelijke avond vergeten waarop haar ouders en haar oudste zusters en hun echtgenoten, die zich allemaal in de zitkamer van het huis hadden verzameld, haar de taak oplegden om te trouwen met een man die ze nauwelijks had gezien.” (42-43).

Nooit was Angela met een verloofde gezien. Zij was opgegroeid onder ‘de strenge discipline van een ijzeren moeder’ (46). Angela wil het haar moeder vertellen, maar haar vriendinnen ontraden het en adviseren haar om net te doen alsof ze nog wel maagd is. Ze moet haar man dronken voeren en met bloedrode druppels het laken als bewijs van ontmaagding klaar te maken.
Angela doet het niet:

“…want hoe meer ik erover nadacht, hoe meer ik besefte dat het een smerige streek was die je niemand kon aandoen, en die arme man, die de pech had met mij te trouwen, helemaal niet.’ Dus had zij zich zonder protest in de slaapkamer laten uitkleden met het licht aan, bevrijd van alle aangeleerde angsten die haar leven hadden verpest. ‘Het was heel gemakkelijk,’ vertelde ze mij ‘want ik had besloten te sterven.’” (108).

Angela had dus alle hoop al opgegeven. Haar naam is niet meer te redden. Zij roept het sociale, dodelijke geweld van beledigde ouders, broers, bruidegom op, ja van het hele dorp. Intussen behoudt zij haar eigen eer, juist omdat zij geen hoop meer heeft. Liever dood naar waarheid, dan gerespecteerd met de leugen van het nepbloed op het laken van de huwelijksnacht. Haar dood zal de crisis wegnemen.

Maar waarom zegt zij dan dat Santiago Nasar haar ontmaagd heeft? Druk. Haar broer Pedro laat het haar zeggen: “Vooruit meisje,” zei hij trillend van woede, “vertel ons wie het is geweest.” (58).

Ik kan snappen dat het negeren en schofferen van de geaccepteerde sociale verschillen weerstand oproept. Ik begrijp ook dat er in bepaalde culturen sociaal-economische belangen zijn rond de maagdelijkheid van een bruid. Maar als die belangen wegvallen, dan is dat eer-geweld toch compleet misplaatst?
Welke reden kan er in onze wereld zijn om je druk te maken over de vraag of een meisje als maagd een vaste relatie begint? Ik kan niets anders verzinnen dan haar eigen psycho-sociale welzijn. Een goed gesprek hierover, dat lijkt me drukte genoeg. Waarom wel of niet wachten tot je huwelijk, wat is de betekenis van seks en intimiteit in een relatie? Ben je sterk genoeg om ‘nee’ te zeggen? Dat soort vragen. En dat zijn precies dezelfde vragen die ik ook aan jongens zou stellen die seksueel actief worden.

---

Naar aanleiding van: Gabriel García Márquez, Kroniek van een aangekondigde dood (gevolgd door ‘Het verhaal van het verhaal’). Amsterdam: Meulenhoff, 1998. (Crónica de una muerte anunciada, 1981, vertaald door Mariolein Sabarta Belacortu).

René Girard, De Zondebok.² Kampen: Kok/Agora, 1998. (Le bouc émissaire, 1982, vertaald door Ben Hoffschulte, met medewerking van Roel Kaptein).

• 

•