Kort geleden gingen mijn lief en ik naar de sauna. We waren in het zuiden des lands, vierden vakantie en vonden een aanlokkelijk Welnesscentrum. We waren mooi vroeg in de ochtend en zagen op deze doordeweekse dag onze leeftijdgenoten binnenkomen. Het grote vergelijken was begonnen en we kwamen er samen weer gesterkt doorheen. ’s Middags hadden wij voor ons beiden een hammam geboekt. Voor mij de eerste keer en ik kan niet anders zeggen: heerlijk. Eerst de dode huidcellen afscrubben, dan schoonspoelen en zachte zeep op je huid en ten slotte olie, heerlijke oliegladde handen over je lijf. Herboren stond ik op.
Fatima Mernissi komt in haar boek Het verboden dakterras ook te spreken over de hammam. Zij deelt herinneringen uit haar jeugd, midden vorige eeuw. In de Marokkaanse stad Fes groeit zij op in een harem. In dit geval geen geval van polygamie, maar het samenwonen met meerdere gezinnen, van Fatima’s vader en z’n broer. Een meisje van drie tot ongeveer negen jaar, tussen de vrouwen in de context van een welgestelde islamitsche familie in de stad. In een van de laatste hoofdstukken vertelt zij hoe zij als negenjarig meisje de geheimen van de vrouwelijke schoonheid leerde kennen. Dat had wel een prijs. Er kwam afstand tot haar leef- en speelgenoot neef Samir. Maar wat moet dat moet, zij is een vrouw en wil het zijn ook. Je kijkt met haar mee in de genoegens van de hamman en ook zij vertelt dat zij er herboren uitkwam. Het mooie was daarbij dat je voelde dat je die wedergeboorte zelf had bewerkstelligd. “Schoonheid zit van binnen, je hoeft haar alleen maar naar buiten te brengen..” Deze woorden van de door haar bewonderde tante Habibi, ooit verstoten door haar man, roepen bij het kleine denkende meisje vragen op. Waar precies van binnen, in je hart, of je hoofd, waar precies, vraagt de kleine Fatima. “Arm kind,” lachte tante, “zo diep hoef je niet te graven hoor, dat maakt het maar ingewikkeld. Schoonheid zit in je huid! Zorg goed voor je huid, smeer hem in, maak hem schoon, borstel hem, parfumeer hem en trek je beste kleren aan, ook al is er geen speciale gelegenheid, en dan voel je je een koningin. De huid is politiek. Waarom zouden de imams ons anders bevelen hem verbogen te houden?” (221-222) Schitterend! Ik ben ook fan geworden van tante Habibi. Want dit is heel waar. Je huid is het contactpunt met de wereld. Zo ben je verbonden met de wereld en hoe kan iemand met verstopte poriën de omgeving ervaren of gevoelig zijn voor vibraties? (216) Samir vond het louter onzin maar Fatima koos onverwrikbaar voor de huid.
De vrouwenhuid is politiek. Inderdaad, waarom leggen de mannelijke leiders aan vrouwen hun grenzen op? Het krachtenspel tussen mannen en vrouwen valt niet natuurlijk ten gunste van de mannen uit. Het is een machtsingreep, dat heeft tante Habibi heel goed aan Fatima meegegeven. Want in de tweeëntwintig hoofdstukken van deze prachtige bundel is het thema: grenzen. De harem is de begrensde wereld. Je mag als vrouw niet zomaar naar buiten. Mannen hebben niet vanzelfsprekend toegang tot het vrouwenverblijf. Hoe kom je als meisje voorbij de grens? De oorspronkelijke titel van het boek is: Dreams of Trespass. Dromen van overschrijding, en zo in overtreding komen. De drempel over zien te komen, dat begint te lukken, de oudere vrouwen doen het de jongere voor, namelijk in de verbeelding. “Gevangen achter muren liepen vrouwen te dromen van een horizon zonder grenzen.” (174) En fantasie, magie en lust. Zo ontsnappen de vrouwen als zij samen naar de film gaan (113vv) en de beelden hun wereld vergroten. Zij spelen toneel met de liederen uit verre landen en zingen ervan.
“O ja, ik zou ze vertellen van het onmogelijke, van een nieuwe Arabische wereld, waarin mannen en vrouwen elkaar konden omhelzen en weg konden dansen, zonder grenzen tussen hen in, en zonder angst.” (110-111 voor het hele lied).
Het verboden dakterras is de plek waar je prachtige vergezichten hebt. “Desondanks droomde ik voortdurend van een bezoek aan ons verboden dakterras, het hoogste van de straat, waar nog nooit een kind gezien was voorzover ik me kon herinneren.” (143)
Ook in de vrouwenwereld steekt het kwaad de kop. Er is strijd tussen de modernen en de traditionelen. Wie heeft de meeste macht, wie zijn de rivalen? Het is allemaal inlevend beschreven, niet zonder respect. Fatima Mernissi (1940 -2015) is een activistisch sociologe geworden, geprezen en bewonderd in de westerse wereld om haar kritiek op vrouwonvriendelijkheid in de islam. In 2004 werd zij onderscheiden met een Erasmusprijs. Opgegroeid in een harem leerde zij wat het is om begrensd te zijn. De chaos dreigt als de traditionele lijnen tussen mannen en vrouwen worden doorbroken. Wel, dat staat te bezien. Welke chaos? Er is ook een nieuwe balans te vinden tussen de seksen. Het verboden dakterras staat symbool voor de openheid naar een nieuw perspectief. Bijna ontroerd was ik toen ik las dat soms vrouwen naar het terras gingen als ze last hadden van hem. “Maar iedereen in huis wist dat vrouwen die aan hem leden, een licht soort depressie, erheen klommen om de rust en de schoonheid te vinden die ze nodig hadden om zichzelf te genezen.” (144-145) De verbeelding als de bron van levenslust en openheid voor verrassing. Fatima Mernissi boetseerde voor ons de verhalen over haar jeugd en bewees daarmee ons een weldaad, een soort hammam voor de geest.
Naar aanleiding van: Fatima Mernissi, Het verboden dakterras: Verhalen uit mijn jeugd in de harem. Herinneringen.2 Breda: De Geus, 1994. Oorspronkelijke titel Dreams of Trespass, Tales of a Harem Girlhood. Vertaald door Ria van Hengel, met foto’s van Ruth V. Ward.
