Auteur: Maarten van Aes

Het boekje Innerlijke rust van Lucius Annaeus Seneca (ca. 4 voor Chr. – 65 na Chr.) stond al enige tijd in mijn boekenkast. Ooit eens gekocht. Stellig omdat het me interessant lijkt: wat zei deze tijdgenoot van de Heer over innerlijke rust? Tussen de veelheid aan boeken stond het te wachten op deze zomer. Meegenomen op vakantie heb ik het gelezen. Interesse werd verbazing: hoe kan zoveel goede wijsheid niet tot het collectieve overgedragen cultuurgoed behoren, net als bijvoorbeeld de voor ons zo vanzelfsprekende wens om vrij te zijn of zelfstandig? En hoe kan deze Romein zoveel goeds ontdekt hebben zonder een leerling van de Heer te zijn?

Neem nou wat hij schrijft over eigendom. “… bezit en kapitaal. De grootste bron van menselijke zorgen.” (36) Daar zit ik dan met dit boekje in de hand en kijk naar de goed gevulde boekenkast: romans, poëzie, strips en meer, ik ben een verzamelaar en aan nieuwe boeken in huis kan ik mij laven. Eigendom dus. Bang om het kwijt te raken? Ik kan het ontkennen natuurlijk, maar als puntje bij paaltje komt, zal ik not amused zijn – om het zacht uit te drukken. Luister dan naar Seneca: “Iets niet in bezit krijgen is beter van het verliezen, ik zei het al, en dat is ook gemakkelijker. Zo zie je dat mensen naar wie Fortuna nooit heeft omgekeken zich blijer voelen dan mensen die door haar in de steek zijn gelaten.” (36-37)

De Heer zei al dat het voor rijken moeilijk is het rijk van God in te gaan. (Matteüs 19,23-24) Ook de heilige apostelen waarschuwen tegen rijkdom. (Paulus in 1 Timoteüs 6,3-19 en Jakobus in 5,1-6) En het is niet voor niets dat er grote nadruk ligt, in het evangelie, op de vrijgevigheid. (Handelingen 20,35) Als je veel hebt, geef dan ook veel weg. Ook de heilige Antonius geeft dergelijke aanwijzingen. Hij volgde de oproep van de Heer heel letterlijk op. Verkocht alles wat hij had en leefde van de geef. Hij zei dat niemand naar bezit moet verlangen (aldus kerkvader Athanasius die de biografie van de eerste christelijke asceet schreef): “Want wat hebben we aan bezit dat we niet eens kunnen meenemen? Waarom streven we niet liever naar het bezit dat we wél mee kunnen nemen: voorzichtigheid, kuisheid, rechtvaardigheid, moed, inzicht, liefde genegenheid voor de armen, geloof in Christus, lankmoedigheid en gastvrijheid? Wanneer we die eigenschappen bezitten, zullen we merken dat ze ons vooruit snellen en een ontvangst bereiden in het land der zachtmoedigen.” (56)

Seneca’s gedachte is: geen echte armoede, maar ook niet het tegendeel. (zie ook Spreuken 30,8) Want we zijn vaak niet sterk genoeg om nee te zeggen tegen het verlangen naar meer. Hij geeft zijn bespiegelingen in antwoord op een vraag van ene Serenus, een vriend en verre verwant van Seneca. (gestorven in 62 of 63 na Chr.) Hij was ten tijde van keizer Nero hoofd van de brandweer in Rome. Serenus had aan Seneca (die onder andere leraar van Nero is geweest, in diens jonge jaren) de vraag gesteld wat hij kon doen aan lamlendigheid. Het is mijn woordkeuze maar Serenus bedoelt een onbestemd ongemak, ontevredenheid met zichzelf. Je doet niet echt het slechte maar ook het kwade niet. Halfslachtig ga je het leven door en je houdt van zuinigheid maar intussen denk je toch stiekem is luxe eigenlijk niet beter? Dat gaat ook over inzet voor de publieke zaak of het doen van je dagelijkse werk. “Ik voel me dan niet werkelijk bevrijd van alles wat ik vreesde en haatte maar lijd er ook niet onder. Mijn toestand is dus niet extreem slecht, maar wel heel vervelend en hinderlijk: ik ben niet ziek en niet gezond.” (9) Vincent Hunink, de vertaler geeft in zijn nawoord treffende voorbeelden van wat hangen op de bank en achteraf jezelf kwalijk nemen dat je tijd hebt lopen verdoen. Naar de stad gaan om te funshoppen en de leegte ervan voelen. Dat werk. (72) Seneca schreef een traktaat om dat te bespreken.

Het boeiende is dat Fortuna – wij kwamen haar al tegen, de Romeinse godin die ook door intellectuelen als Seneca beschouwd werd als een beslissende macht in het leven – je dwingt om je levensstijl aan te passen. Want jij bent als mens nu eenmaal niet sterk genoeg om haar beslissingen te weerstaan of om te buigen. Beter buig jij mee met haar. Als Fortuna je de gelegenheid tot handelen ontneemt, pas dan je activiteiten erop aan. Zoek iets wat je wel kan doen om je nuttig te maken voor de gemeenschap. (26-27) Wees op alles voorbereid, ook op het lijden, dan kan het allemaal meevallen. Of beter, dan kan je je aanpassen als het leven je tegenzit. Zo geldt dat dus ook voor rijkdom en bezit. “Diogenes had maar een slaaf,” schrijft Seneca, “en toen die vluchtte en men hem vertelde waar hij zat, vond hij het niet de moeite hem terug te halen. ‘Manes kan leven zonder Diogenes’, zei hij, ‘maar Diogenes kan niet zonder Manes? Dat zou vreselijk zijn.’” (38) Met andere woorden: niet alleen de slaaf, ook Diogenes was vrij geworden. Van zijn gehechtheid aan het bezit.

Vincent Hunink schrijft over dit betoog van Seneca: “De tekst kan wat mij betreft inhoudelijk de concurrentie met een modern zelfhulpboek aan.” (80) Hij heeft helemaal gelijk. En het is dus wonderlijke dat deze levenskunst beschikbaar is zonder een directe lijn met de Heer. Maar indirect is die er wel. Want de Heer van de Schepping heeft alles met wijsheid gemaakt. “De HEER heeft mij vóór al het andere geschapen,” zegt ze in het Spreukenboek, “toen Hij zijn scheppingswerk begon, was ik zijn eersteling.” (8,22) Deze wijsheid roept in de straten en gelukkig is wie haar vinden. Seneca is een van de gelukkige vinders. Hij komt dicht bij het geheim: de levensverandering in het hart is nodig. Ik ken de Heer en weet hoe Hij de stap tot verandering nog dieper maakt. Maar noem mij even gemakkelijk Seneca’s dankbare leerling. Dit boekje blijft in mijn boekenkast staan. Stellig nog eens lezen.

---

Naar aanleiding van: Seneca, Innerlijke rust. Vertaling en nawoord Vincent Hunink. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2013. Oorspronkelijke titel De tranquilitate animi.
Athanasius van Alexandrië, Antonius: Onsterfelijke icoon van een monnik. Vertaling: Vincent Hunink; Inleiding en annotatie: Gerard Bartelink en Guerric Aerden ocso. Budel: Damon, 2013. Klik hier voor mijn blog erover.

Zomervakantie 2024, we willen weer naar Frankrijk. Ik bereid me voor en pak het mooie boek van Margot Dijkgraaf erbij: Lezen in Frankrijk: een literaire tour de France. Zij heeft een mooie serie hoofdstukken geschreven over Franse auteurs. Zij is op pad gegaan om de woonplaats, de straat en waar mogelijk het huis te bekijken waar de bekende schrijvers vandaan gekomen zijn. Patrick Mondiano, Michel Houellebecq, Jean Echenoz behoren dat de selectie. En ook Annie Ernaux (* 1940). Vaag had ik van haar gehoord. Nadat ik Dijkgraaf’s hoofdstuk over haar gelezen had, bestelde ik Meisjesherinneringen.

Het boek gaat over een diep ingrijpende jeugdervaring uit 1958, maar is intussen een laat werk in haar oeuvre, gepubliceerd in 2016. Dijkgraaf: “Heel lang was Ernaux van plan te schrijven over ‘het meisje van 1958’, ze schrijft zelfs dat ze bang was te zullen sterven zonder het te hebben geschreven. Ernaux vertelt dat het ‘echt het punt is waarop alles bij elkaar komt, een fundamentele ervaring. En dan bedoel ik niet alleen een seksuele. Het gaat over een gewelddadige confrontatie met een kleine gemeenschap. En over de ervaring van schaamte die erop volgt.’” (201 – 202). De kleine gemeenschap is die van het stadje Yvetot. Een gemeente in het departement Seine-Maritime, rond de tienduizend inwoners, schrijft Wikipedia. “Haar ouders dreven er een café-épicerie, waarover ze in haar werk vaak schrijft.” (Dijkgraaf, 193)

Annie gaat mee als leidster bij een vakantiekolonie. Zij is nog jong, rond de 18, en volstrekt onervaren in de omgang met leeftijdgenoten, vooral die van het andere geslacht. Maar wel met een strikte katholieke moraal opgevoed. Zo’n kolonie is dan de plek om onder het toezicht van ouders vandaan te komen. Te ontdekken. Goed en kwaad. En… het kwaad geschiedt. Al vrij snel neemt de oudere leider H. het initiatief om met haar te vrijen en overweldigt haar. (46) Ik zou zeggen verkrachting, maar dat is nu precies het ingewikkelde. (125) Vanuit het perspectief van het jonge meisje ontstaat er een mix van schaamte, schuld, onbegrip en blokkade die jarenlang heeft doorgewerkt. Dat Ernaux ruim zeventig jaar moest worden om dit te gaan beschrijven, tekent de intensiteit van het trauma. Daarom is het boek een vaak een verkennend onderzoek op afstand, observerend, met passages als: “Ik zie haar aankomen in de vakantiekolonie als een merrieveulen dat uit de omheining is gebroken, voor het eerst alleen en vrij, een beetje bang. Hevig verlangend naar de ontmoeting met haar gelijken, degenen die ze zich als haar gelijken voorstelt. Die haar zullen erkennen als hun gelijke.” (28)

Dat het zo misloopt is te triest voor woorden. Het heeft haar gebonden naar H. Hij heeft haar meegesleept in zijn begeerte. Zo ging hij het jonge meisje beheersen, ook toen hij niet meer in haar nabijheid was. Door erover te schrijven probeert zij zich los te maken van de herinneringen. Maar er is ook het verlangen de ander terug te raken. Hard te raken. “Tenzij het, nu ik er langer over nadenk, gaat om het perverse verlangen me te vergewissen van hun bestaan zodat ik hun goede naam op het spel kan zetten in de onthullingen waartoe ik me opmaak, zodat ik hun Laatste Oordeel kan zijn.” (39) Dat klinkt niet mis. Het Laatste Oordeel. De christelijke traditie schrijft het toe aan Jezus Christus. Je kunt in elk geval aannemen dat Hij weet wat het is om miskent en misbruikt te worden. Bovendien staat Hij bekend als rechtvaardig. Geen zorgen, Annie. Maar ja, intussen moet de jonge vrouw een leven lang met herinneringen dealen.

De grote schrijfster sluit dit intense boek af met de volgende alinea: “Nu al vervaagt de herinnering aan wat ik heb geschreven. Ik weet niet wat dit voor tekst is. Zelfs waar ik op uit was toen ik het boek schreef, is vervluchtigd. In mijn papieren vonden ik een soort intentieverklaring terug: De kloof verkennen tussen de verbijsterende werkelijkheid van wat je overkomt op het moment dat het je overkomt, en de vreemde onwerkelijkheid waarin, jaren later, wat je is overkomen zich tooit.” (173) Wat een goede observatie: de werkelijkheid die je overkomen is bestaat niet meer. Wel de kleding waarin de herinneringen zich melden. Annie Ernaux toont ons hoe je dat uiterlijk kan beschrijven en van z’n drukkende impact kan ontdoen. Een diepe buiging. Verschillende episoden uit de jaren na 1958 laten ons als lezers voelen hoe moeilijk het is geweest. Om jezelf te zijn. Niet te weten wie je bent. Het eerste motto voorin het boek luidt, heel treffend: “I know it sounds absurd but please tell me who I am.” Ik herkende het direct: ‘Logical Song’ van Supertramp van het album Breakfast in America, uit 1979. De Engelse versie, zeg maar, van ‘Is dit nu later?’ van Stef Bos. En als je het zo bekijkt, is het thema van Meisjesherinneringen van veel meer mensen – bedacht ik op de camping in Frankrijk 2024.

---

Naar aanleiding van: Annie Ernaux, Meisjesherinneringen.⁶ Amsterdam: Arbeiderspers, 2022. Vertaald uit het Frans door Rokus Hofstede. Oorspronkelijke titel Mémoire de fille, verschenen bij Editions Gallimard in Parijs, 2016.
Margot Dijkgraaf, ‘Annie Ernaux: Yvetot’ in : idem, Lezen in Frankrijk: een literaire tour de France. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2018, 191 – 203.

Voor een Engelstalige website over haar persoon en werk, klik hier.

Hier is de volledige tekst van Supertramps’ Logical Song:

When I was young, it seemed that life was so wonderful
A miracle, oh it was beautiful, magical
And all the birds in the trees, well they’d be singing so happily
Oh joyfully, playfully watching me
But then they send me away to teach me how to be sensible
Logical, oh responsible, practical
And they showed me a world where I could be so dependable
Oh clinical, oh intellectual, cynical

There are times when all the world’s asleep
The questions run too deep
For such a simple man
Won’t you please, please tell me what we’ve learned
I know it sounds absurd
Please tell me who I am

I said, watch what you say or they’ll be calling you a radical
Liberal, oh fanatical, criminal
Won’t you sign up your name, we’d like to feel you’re acceptable
Respectable, oh presentable, a vegetable
Oh, take it take it yeah

But at night, when all the world’s asleep
The questions run so deep
For such a simple man
Won’t you please tell me what we’ve learned
I know it sounds absurd
Please tell me who I am, who I am, who I am, who I am
‘Cause I was feeling so logical
D-d-digital
One, two, three, five
Oh, oh, oh, oh
It’s getting unbelievable

Dat Indiërs goed kunnen vertellen, dat weet ik. Ik noem alleen Rabindranath Tagore (1861 – 1941) en Rohinton Mistry (* 1952). Van deze literaire kanjers las ik recent prachtig werk. Nu lees ik min of meer toevallig een oud bundeltje verhalen en ik ben van m’n sokken geblazen door het verhaal Parwati van Narayan Sitaram Phadke. Nooit van gehoord van de beste man. Maar wat een verteller.

Parwati is een eenvoudig meisje. Zij hoedt de koeien van haar vader. In het kaste-gedomineerde leven van het India van zo’n honderd jaar geleden is dat wat het is. Een meisje groeit op om moeder te worden en zonen te baren en mee te werken voor een karig bestaan. “Als een vader zijn dochter had uitgehuwelijkt, moest ze de gewone levensweg bewandelen en, evenals haar moeder en grotmoeder vóór haar, die weg tot de dood toe afleggen.” (66) Nu wil het geval dat zij tijdelijk gaat zorgen voor de baby van Kusum, de dochter van de landeigenaar. Kusum leert haar de eerste beginselen van het lezen en dat maakt nieuwsgierigheid wakker bij Parwati. “Maar ze besefte wel dat ze een nieuwe vreugde rijker was geworden.” (66) Zij houdt vol en leert zo een nieuwe werkelijkheid kennen. De kracht van dit korte verhaal is dat wij in een luttel aantal bladzijden de dramatische sociale dynamiek meekrijgen van de werking van nieuwe gedachten in een gesloten samenleving.

Zij trouwt met Shiwram die, net als voorgeslacht en familie, niet kan lezen of schrijven. Waarom zou je het leren? Maar om zijn vrouw te plezieren neemt hij een boek mee uit de stad. Verhalen uit het  Mahabharat. Dat opent Parwati de ogen: vrouwen in de Indiase oergeschiedenis werden niet uitgehuwelijkt. Mannen werden begeerd en vrouwen namen initiatief. Het verschil met haar biografie en leven wordt schrijnend. “Toen zag Parwati op zekere dag, toen ze ’s middags naar de rivier ging om water te halen, een jongeman. Ze had hem nooit eerder gezien. Ze had geen vermoeden wie hij was, waar hij vandaan kwam en waarom hij naar het dorp was gekomen. Maar zodra zij hem zag, begon haar hart sneller te kloppen. Plotseling kwam de hele beschrijving van de mooie jonge helden uit het Mahabharat haar voor de geest.” (74)

Ze gaat naar huis. Shiwram komt thuis. Haar schoonvader komt thuis. “Toen ze klaar was met het werk in huis en zich naar de slaapkamer begaf, beefde ze over haar hele lichaam. Ze ging tenslotte naar binnen. Ze duwde de deur stevig dicht maar op hetzelfde moment viel ze uitgeput op de grond. Op het geluid van de naderende voerstappen van Shiwram stond ze plotseling op en greep angstig naar de grendel van de deur alsof ze moest vluchten om het leven te redden. Maar Shiwram greep haar beet en trok haar mee. Inwendig schreeuwde ze het uit. Ze sloeg in het wilde weg om zich heen. Shiwram beheerste zich niet. Hij sloeg haar hard in het gezicht. Parwati viel bewusteloos neer.” (75)

Narayan Sitaram Phadke (1894 – 1978) werd geboren in de stad Karjat, district Ahmadnagar. Hij behaalde, aldus Wikipedia, een Master of Arts-graad aan de Universiteit van Bombay. Phadke trouwde twee keer. Met zijn eerste vrouw kreeg hij vier kinderen. Later trouwde hij met een van zijn studenten, Kamala, die een productief schrijver werd. Het echtpaar kreeg drie kinderen. Nadat hij van zijn eerste vrouw was gescheiden, bleef hij haar en hun kinderen steunen. Een dochter uit het eerste huwelijk schreef later over het stille maar vreselijke lijden van haar moeder, die, omdat ze relatief ongeschoold was, zichzelf niet kon uiten en, opgevoed in een conservatief waardensysteem, ervoor koos om in stilte te lijden.

Dat is ook de afloop van het aangrijpende verhaal van Parwati. Zij verbrandt het boek: “… het had geen zin aan de halster te rukken. Dat had Parwati geleerd.” (76)

---

Naar aanleiding van: Narayan S. Phadke, ‘Parwati’. In: Meesters der Indische vertelkunst, bijeengebracht en vertaald door K. de Vreese. Amsterdam: Meulenhoff, 1967, 64-76. Dit verhaal verscheen oorspronkelijk in Bhāvankāshī.

“Het hele idee dat zo’n mooie vrouw door slechts één persoon bemind mocht worden, was een vergissing.” Deze uitspraak gaat aan de titelpagina vooraf in de jongste uitgave van de roman Kruisende lijnen van Junichuro Tanizaki. Mijn eerste reactie was: dit boek wordt een soort lofzang op de polyamorie, de meervoudige liefde. Dat wil zeggen dat je openstaat voor meer dan één intieme band tegelijkertijd. Maar dan wel op een verantwoorde manier. Dus met toestemming van alle betrokken personen. Iemand die polyamoreus is, kan zich verbonden voelen met meerdere partners. Die intimiteit kan romantisch, seksueel, of beide zijn.

Ik neem aan dat er mensen zijn die hier positieve ervaringen mee hebben opgedaan. De roman Kruisende lijnen loopt echter niet uit op een happy ending. De vrouw om wie drie anderen heen draaien blijkt gaandeweg zeer destructief. De verteller is verwonderd dat zij het overleefd heeft.

Het verhaal wordt verteld door Sonoko Kakiuchi: “O meneer Tanizaki, weet u zeker dat ik u niet stoor? Ik bedoel ik ben vandaag langsgekomen om mijn hart eens helemaal te luchten, maar u bent zo hard aan het werk.” (7) Ik ben direct alert. De auteur Junichuro Tanizaki wordt in zin 1 aangesproken door de eerste personage. Boeiend, we mogen dus eigenlijk meeluisteren. De roman is het luisterverslag en het is alsof de auteur ons uitnodigt om met hem verbaasd te raken van de ontwikkelingen. Dat blijkt later in het verhaal nog duidelijker. Dan lezen we ineens een korte opmerkingen van de auteur, tussen haken, in cursief. “… Hoewel zij beslist geen grote schoonheid is, lichtte bij het uiten van de naam Tokumitsu Mitsuko haar gelaat op in een bijna magische glans” (12, zie ook 18, 41-43, 44-45, 46, 129, 132, 133, 233). Hij duidt, licht toe en geeft commentaar en zo zijn er dus twee vertellers. Voeg daarbij nog dat de vertalers met voetnoten zo hier en daar achtergrond geeft voor Westerse lezers die de Japanse geschiedenis en cultuur niet kennen – en je voelt dat je wordt meegenomen door verschillende gidsen naar het onweerstaanbare einde. Het is de klasse van Tanizaki dat hij de aandacht vast weet te houden en de klasse van Jaques Westerhoven als vertaler. Deze laatste verheldert in zijn nawoord dat we hier met een vertelling te maken hebben: “In zo’n geval kan hij allen maar doorgeven wat hij met eigen ogen heeft waargenomen of wat hij van horen zeggen heeft, en het wordt dan de taak van de lezer uit te maken in hoeverre observaties van de verteller, of die van zijn informanten, betrouwbaar zijn.” (246-247)

We gaan terug naar de twintiger jaren van de vorige eeuw. Sonoko is getrouwd met Kōtarō Kakiuchi en dat huwelijk is geen feest. Om iets afleidends te gaan schrijft zij zich in voor schilderlessen. Daar ontmoet zij een jonge vrouw die als model poseert. “Ze poseerde voor ons als de Godin van Genade in haar manifestatie als Kannon met de Wilgentak – bijna ongekleed dus, wat ons in zekere mate de gelegenheid gaf ook het naakt een beetje te oefenen.” (11) Kannon is in het Japanse boeddhisme een aanduiding van iemand die de verlichting gevonden heeft. In allerlei verschijningen kan hij tot heil van anderen verschijnen (boddhisattva). Zo kan het ook een vrouw zijn. Maar Sonoko’s weergave lijkt niet op het model maar op Tokumitsi Mitsuko, een vrouw die om haar schoonheid bekend staat. Er ontstaat een vriendschapsrelatie die langzaam maar zeker overgaat in verliefdheid. Als haar man er lucht van krijgt is dat een bron van spanning. (57)

Dan komt ook Watanuki Eijirō in beeld. Hij blijkt de man te zijn van Mitsuko en hij probeert een soort deal te sluiten met Sonoko. Zij mag met Mitsuko omgaan op voorwaarde dat zij het huwelijk tussen Mitsuko en hem niet opbreekt, bijvoorbeeld door samen op de vlucht te gaan. Omdat hij jurist is laat hij het per contract vastleggen. (129v) Tenslotte komt ook de man van Sonoko in de ban van Mitsuko en blijkt zij een femme fatale, een kwaadaardige godin. Zij zuigt het leven uit de anderen en, zoals gezegd, het is een wonder dat Sonoko dat overleeft. De aantrekkende kracht is zo groot dat geen van allen de kracht heeft met haar te breken. Het is de grootheid van de schrijver dat hij de wereld van complexe liefdesrelaties en seksuele obsessie zo overtuigend weet te beschrijven. “Het is kenmerkend,” schrijft Westerhoven, “dat we aan het eind van het boek nog steeds niet precies weten hoe alles afloopt: is Sonoko echt bij toeval aan de dood ontsnapt, of is haar zelfmoordpoging door Mitsuko in de war gestuurd? In laatste instantie weten we niet eens wat er heeft plaats gevonden. Werkelijkheid en verbeelding vloeien in elkaar over als in een droom. Daar ging het Tanizaki om.” (248)

Het is dus inderdaad mogelijk dat een mooie vrouw door meer dan een persoon bemind kan worden. Maar een wenkend perspectief is het allerminst, zo blijkt. Ook al zo’n honderd jaar geleden in Japan.

---

Naar aan leiding van: Junichuro Tanizaki, Kruisende lijnen.⁴ Amsterdam/Antwerpen: LJ Veen, 2024. Vertaald uit het Japans en van een nawoord voorzien door Jaques Westerhoven. Oorspronkelijk uit gekomen in 1931 onder de titel Manji.

Zorgvuldig ontsloot zij met een hand haar tunica
en reikte mij haar borsten: bloedwarm, zacht,
zoals men een godin twee tortelduifjes levend offert.

‘Bemin me vurig,’ zei ze mij, ‘want ik bemin ze zelf zozeer.
Het zijn twee liefjes, kleuterkleintjes. Als ik alleen ben
zorg ik voor ze: dan speel ik met ze, doe ik ze plezier.

Dan baad ik ze in koele melk en poeder ze met bloemen.
Mijn fijne haren die hen drogen zijn teder aan hun kleine knopjes.
Vol huiver streel ik ze en bed ik ze in zachte wol.

En kinderen zal ik nimmer baren, wees jij daarom hun zuigeling.
En te ver zijn ze van mijn lippen, kus jij ze daarom uit mijn naam.’

(MMM zei zij, 61)

Ik zou het zelf als dichter niet zo gauw doen, maar hier vind ik het overtuigend: een gesprekscitaat van iemand opnemen. De zij (dat zal de Mnasidika uit de titel zijn) spreekt de ik-figuur aan op het moment dat ze samen zijn. Het is een erotisch geladen situatie maar de inleiding op de woorden van Mnasodika en wat zij over haar borsten zegt, stijgt boven het zinnelijke uit.
Dat vind ik heel bijzonder.

Mnasidika is, voor zover ik heb kunnen vinden, geen historisch figuur. Zij fungeert als fictief personage in de gedichten van Les Chansons de Bilitis van de Franse schrijver Pierre Louÿs (1870 – 1925). Deze erotische gedichten beschrijven de vermeende ervaringen van een Griekse courtisane genaamd Bilitis. Mnasidika is een van de personages in deze verhalen, maar ze heeft, trouwens net als Bilitis, geen historische basis.

Het is overigens een smeuïg verhaal, deze Zangen van Bilitis. Louÿs was classicus en had al vertalingen uit het Grieks gepubliceerd. Epigrammen van Meleagros. Men dacht dat ook de Bilitisliederen, die hij kort daarna in 1892 publiceerde, uit een oorspronkelijk Grieks document kwamen. Toen het uitkwam dat dat niet zo was, was menigeen gepikeerd. Maar ook het sensuele karakter van de gedichten zorgde voor ophef. Een deel van de zangen werd niet gepubliceerd: te expliciet. De Nederlandse vertaling van Ernst van Altena uit 1969 biedt de complete bundel.

Bilitis is een jonge maagd die haar seksualiteit ontdekt. Met jongens en met meisjes. Een van hen is Mnasidika. Mnasidika ontsluit, in dit gedicht, haar tunica. Zij doet dat vrijwillig en geeft de aanwezige ander de vrijheid haar lichaam aan te raken. Maar zij heeft er wel wat bij te zeggen. Die tekst vormt de hoofdmoot van het gedicht. Maar voordat zij het woord krijgt, beschrijft de ik-figuur die twee ontblote borsten: ‘bloedwarm, zacht, zoals men een godin twee tortelduifjes levend offert’. 

In de Hebreeuwse Bijbel is het offer aan JHWH, de God van Israël, in verschillende vormen te presenteren – afhankelijk van de sociaaleconomische welstand van degene die het offer brengt. Het kon een rund zijn of een schaap, en voor de minst welgestelden een duif. “Wie een vogel als brandoffer aan de Heer aanbiedt, moet een tortelduif nemen of een jonge gewone duif.” (Leviticus 1,14) Jozef en Maria brachten in de tempel het armenoffer bij de geboorte van het kind Jezus: “Ook wilden zij het offer brengen dat de wet van de Heer voorschrijft: een koppel tortelduiven of twee jonge gewone duiven.” (Lukas 2,24, zie Leviticus 12,8) In de Grieks-Romeinse wereld werden aan een scala van goden en godinnen offers gebracht. Hier, weer terug bij Bilitis en Mnasidika, is het een vrouwelijke godheid die – zoals dat vrijwel steeds de bedoeling was in die religie – gunstig moest worden gestemd. Dan konden haar zegeningen door de offeraar ontvangen worden (do ut des). Het moest dus wat kosten, de offergave was kostbaar. Maar kom je met tortelduiven aan, dan roept je tegelijk de sfeer op van de liefde. Tortelduifjes.

Als je de borsten van Mnasidika in je handen neemt, dan moet je weten dat deze bloedwarme, zachte lichaamsdelen van de vrouw net als een offer zijn: een kostbare gave, in dit geval dus aan de ik-figuur. En het boeiende is: Mnasidika wil haar borsten geven, die borsten die zij zo koestert. Daarover gaat het eerst uitgebreid: wat zijn die borsten haar waard?

Wel, dat blijkt: de twee warme, zachte borstjes zijn als kinderen voor haar. Zij verzorgt ze goed, onder andere door het baden, en door de verzorging met huidproducten. Zij speelt met hen. Zij gebruikt kleding waarin de borsten het goed hebben. De beschrijving evoceert de soloseks van een vrouw. Het is opwindend. Dit offer zal hij met gretigheid ontvangen. Zeker als Mnasidika hem uitnodigt de beide borsten vurig te beminnen.

Maar de slotstrofe maakt attent op een pijnlijke rand aan dit prikkelende moment. Mnasidika zal geen kinderen krijgen. De moederborsten zijn voor jonge baby’s, om gevoed te worden. Een man of vrouw die eraan zuigt, is bezig met het liefdesspel. De moeder die haar kinderen zoogt is bezig met het verzekeren van het bestaan. Daar is Mnasidika zich erg van bewust: dat laatste zal zij niet doen. Waarom niet? Geen uitleg op dat punt. Verzin het maar: is zij onvruchtbaar? Geworden of gemaakt? Hoe ook, het besef trekt aan haar. Als iemand aan haar borsten zuigt, is het een vorm van compensatie. Zij kan het zelf ook niet, maar wat zou ze het graag zelf doen.
Dat vind ik een smartelijk slot.
Zou zij ook gewoon weer even kind willen zijn en zuigen aan de borsten?
Of de vrouw of de man het dan wil doen ‘uit mijn naam’.

Wie deze borsten, van deze vrouw, grijpt voor het eigen genot en de eigen bevrediging, die heeft haar niet gekend. Beminnen (mooi gekozen in de vertaling in strofe 2) is een kunst en een kunde. Deze vrouw is kwetsbaar en heeft een verlangen naar troost en aanvaarding. Ook haar bestaan mag bevestigd worden.

---

Naar aanleiding van: Pierre Louÿs, ‘De borsten van Mnasidika’, In: MMM zei zij: 100 erotische gedichten uit de wereldliteratuur, samengebracht door Koen Stassijns en Ivo van Strijtem. Tielt: Lannoo, 2010
Pierre Louÿs, Zangers van Bilitis. Hilversum: Goossens 1969, vertaling door Ernst van Altena

Bilitis is ook een Franse film van David Hamilton die werd uitgebracht in 1977, een verwerking van deze poëzie van Pierre Louÿs. Het is de eerste en de succesrijkste van de vijf speelfilms die fotograaf Hamilton gemaakt heeft. Hij gebruikte zijn bekende softfocusstijl. Zijn eerste vrouw, Mona Kristensen, vertolkte een van de vrouwelijke hoofdrollen. Bilitis, een 17-jarig pensionaatsmeisje, is verliefd op de fotograaf Lucas. Ze brengt de zomervakantie bij haar gehuwde vriendin Melissa door. Ze merkt dat diens echtgenoot Pierre een gewelddadig karakter heeft en Melissa tot seks dwingt. Ze heeft een kortstondige lesbische relatie met Melissa. Klik hier voor een fragment.

Het lijkt erop dat haar naam later ook is gebruikt in een obscure film uit 1969, maar dat heeft geen verband met een echte historische figuur. Klik hier. “A man awakes from his sleep to discover that he’s in ancient Greece. He witnesses a scantily-clad woman whom he woos, then kills with a club. A group of lesbians find the man, tie him to a tree, then partake in an incredible deed.”

Lees hier een Engelstalige blog over de illustrering van de bundel Les Chansons de Bilitis

Avec soin, elle ouvrit d’une main sa tunique
et me tendit ses seins tièdes et doux,
ainsi qu’on offre à la déesse une paire
de tourterelles vivantes.

«Aime-les bien, me dit-elle ; je les aime tant !
Ce sont des chéris, des petits enfants.
Je m’occupe d’eux quand je suis seule.
Je joue avec eux ; je leur fais plaisir.

Je les lave avec du lait. Je les poudre
avec des fleurs. Mes cheveux fins qui les essuient
sont chers à leurs petits bouts. Je les caresse
en frissonnant. Je les couche dans de la laine.

Puisque je n’aurai jamais d’enfants,
sois leur nourrisson, mon amour ; et, puisqu’ils sont
si loin de ma bouche, donne-leur des baisers de ma part».

De tekst in het Frans gelezen, klik hier.