Liefde maakt blind. Sarah Waters schreef er een prachtige roman over. Margaret Prior loopt in de val van een genadeloze vrouw en als je het boek uit hebt voel je als lezer bijna een zelfde soort teleurstelling als de hoofdpersoon. Waters heeft me overtuigend meegenomen in de flow en de verwachting – knap, hoor, hoe ze de wereld van de affiniteit weet op te roepen.
We belanden in het Victoriaanse en mistige Londen van de 19e eeuw. De gegoede burgers laten zich door spiritisten meenemen naar de wereld van de geesten van overledenen. Uit het leerzame boekje van Jan Hendrik Sommer begrijp ik hoe het spiritisme in de tweede helft van die eeuw in opkomst kwam. Vanuit Engeland kwamen mediums ook naar Nederland: “Het officiële spiritisme bereikte in 1858 Nederland met het bezoek van het medium Daniel Douglas Home (1833-1886) aan Den Haag. Hij bezocht ook het koninklijke hof.” (80)
Sarah Waters brengt ons in de Londense society door middel van dagboekverslagen. Afwisselend lezen we de notities en verhalen van het medium Selina Dawes en de kwetsbare ongehuwde Margaret (aka Peggy of Aurora). Zij is in de rouw om haar overleden vader en wordt zorgelijk bekeken door huisgenoten en verdere familie vanwege depressie en mentale instabiliteit (suïcidepoging). Omdat zij afleiding zoekt en ‘genezing’ in het bezoeken van gedetineerden in de Millbankgevangenis in de stad (38, 52), komt zij onder de betovering van Dawes. En dan slaat er zoiets als een vonk over: “Ik keek dus naar haar, en werd overstelpt door medelijden. En wat ik dacht was: Je bent net als ik.” (88)
Het is het proces van herkenning dat je gemakkelijk meesleept. Wie heeft niet van die ontmoetingen gehad waarbij je elkaar heel snel begrijpt? Gedeelde interesses en een overeenkomstige kijk op de werkelijkheid, bijvoorbeeld. Dat is allemaal welkom en verrijkend als je sterk in je emotionele en rationele schoenen staat. Maar de ervaring heeft geleerd dat er misbruik van je gemaakt kan worden als je kwetsbare flanken hebt. Margaret komt op een gegeven moment in gesprek met Mr. Barclay die de rationalist is en spiritistische mediums gewoon goochelaars vindt. Margaret denkt echt dat hij ongelijk heeft: “En terwijl ik het zei, zag ik hem naar me kijken en denken: Wat weet jij van de hartstochten die een mooi meisje in de gevangenis kunnen doen belanden omwille van haar vrijer?” (107)
Waar je in het verhaal serieus gaat meeleven met de ervaringen van de betrokken mensen, kom je in feite terecht bij de titel van de roman. Dawes zegt op een gegeven moment tegen Prior: “Ik was alleen op zoek naar jou, zoals jij mij zocht. Je zocht mij, je eigen affiniteit. En als je nu toestaat dat ze ons gescheiden houden, denk ik dat we zullen sterven!” (283, zie ook 287, 317, 344) Hier zie je de manipulatie zich voltrekken. De band wordt zo belangrijk gemaakt dat het losmaken niet anders gezien kan worden dan de dood. Dat is tegen de achtergrond van labiliteit en depressie een invloedrijk woord. Maar de afhankelijkheid die daardoor wordt gecreëerd is allesbehalve symmetrisch. En daar ligt natuurlijk het hele gevaarlijke van het spiritisme. Sommer noteert het helder: “Het spiritisme is een geloof, maar geen godsdienst. Zij kent geen vastomlijnde leer of dogma’s en dus geen geloofsbelijdenis. Mogelijk is dat de oorzaak van het feit dat er weinig mensen hun hele leven spiritist blijven. Zoals reeds is aangegeven, bestaan de bezoekers vooral uit personen die (nog) met een rouwverwerkingsproces bezig zijn.” (27)
In blinde liefde gaat Margaret plannen maken die verkeerd uitpakken. Het is zo sneu. Het had voorkomen kunnen worden door een integriteit van het medium. Maar daar ligt nu precies de zwakke stee. Sommer onderzocht de Nederlandse spiritistische wereld. Bij zijn kritische kanttekeningen noteert hij dat voor ethische aspecten in de ontwikkeling van de gaven niet veel aandacht is. (78-79)
Naar aanleiding van: Sarah Waters, Affiniteit. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar 2006 (Nederlandse vertaling van Affinity, vertaald door Marion Op den Camp). Ook uitgegeven in de reeks Europese Literatuur van dagblad Trouw in 2013. Hierboven verwijs ik naar de paginering van deze Trouw-editie.
Klik hier voor de Wikipedia over de roman.
In 2008 is er een film gemaakt gebaseerd op deze roman. De complete film is te zien, klik hier, met Spaanse ondertiteling.
Drs. Jan Hendrik Sommer, Spiritisme. (Wegwijs Stromingen). Kampen: Kok 2001.
