“Dit was mijn eerste rouwplechtigheid bij de Indianen. Ik was er diep van onder de indruk. De opvattingen van Intshu tshuna daarbij onder woorden gebracht, wil ik niet bevitten. Er school veel waarheid in, naast veel vaagheid. Maar ik had er een de kreet om bevrijding in beluisterd, een bevrijding die zich, als vroeger bij het volk Israël, uitwendig voorstelde, terwijl zij toch alleen innerlijk, geestelijk kon zijn.” (215).
Aldus Old Shatterhand in een van mijn favoriete jeugdboeken: Winnetou, het grote opperhoofd, geschreven door Karl May (1842-1912). Herlezen was een feest. Sommige passages vond ik minstens zo spannend als destijds. Ineens wist ik weer wie Klekih-petra was en Sam Hawkens. Ik was vergeten hoe ongelooflijk eenzijdig de karakters zijn. Old Shatterhand kan werkelijk alles goed en heeft altijd gelijk. Hoe irritant is dat. De boeven zijn verschrikkelijk boef en het nobele van Winnetou kan ook niet genoeg benadrukt worden. Toegegeven, in jeugdland mag de wereld overzichtelijk zijn.
Wat me verraste was de milde en hoopvolle beoordeling van het sjamanisme van de Native Americans (‘Indianen’ is uit). We kijken mee door de ogen van een negentiende-eeuwse Duitse piëtistische protestant. De hoofdpersoon heet Karl. Hij emigreert uit Duitsland naar de Verenigde Staten en sluit vriendschap met de Mescalero-Apaches. Het is een ik-verhaal waarin wij, onwetende lezers, regelmatig onderwezen worden over de normen, de waarden en de rituelen van ‘de roodhuiden’. De beoordeling krijgen we er direct bij geserveerd. De dansende sjamaan (‘de medicijnman’) bij het grafritueel is ‘poppenkast’ (212) en zijn werk voorafgaand aan een reis ‘komedie’ (239).
Maar het citaat waarmee ik begon, is toch opmerkelijk inlevend. Intshu tshuna (de vader van Winnetou) spreekt een grafrede uit bij de begrafenis van Klekih-petra. Deze Apachenaam betekent ‘blanke vader’, gegeven aan een blanke die jaren bij de Apaches woonde (55, zijn Duitse naam wordt niet vermeld):
“Dit heeft Klekih-petra ons geleerd: de mens wordt in het graf gelegd, maar aan de andere zijde van de dood staat hij op als een nieuwe dag, als een nieuwe lente, om in het land van de Grote Geest voort te leven. Dat heeft Klekih-petra ons geleerd en inmiddels weet hij of hij de waarheid heeft gesproken, want hij is heengegaan als de dag en als het jaar en zijn ziel ging de woning van de doden binnen, waarnaar hij altijd verlangde.” (212).
Het geloof van Klekih-petra was niet dat van de Apaches, aldus de chief, maar wellicht is het verschil toch niet zo groot:
“Wij zeggen dat onze zielen naar de eeuwige jachtvelden gaan en hij beweerde dat de zijne naar de eeuwige heerlijkheid ging. Vaak denk ik dat de jachtvelden datzelfde zijn als deze woonplaats van de gestorvenen. Is dit waar?” “Howgh!” (roept de verzamelde stam instemmend, 213).
Hierover zegt May via Old Shatterhand: ‘Er schuilt veel waarheid in…’ (215). Dat hoor ik nog niet alle orthodox-protestante gelovigen anno nu zeggen. En ‘een kreet om bevrijding’ is toch waarlijk een positieve inschatting van de traditionele rituelen. Laten we voorbij de buitenkant kijken, zegt May, het gaat om het innerlijk. De Apaches zijn geen heidenen: “Nee, jullie geloven aan de Grote Geest en aanbidden geen afgoden.” (218). Winnetou wil niet door zijn vriend ‘bekeerd’ worden. “Praat met mij niet over geloof en probeer niet, van mij zo’n christen te maken die het wellicht innerlijk niet is.”
“Ik heb aan dit verzoek voldaan en tegenover hem nooit van mijn geloof gerept. Maar is spreken juist noodzakelijk? Is de daad niet een veel overtuigender prediking dan het woord? ‘Aan de vruchten zal men hen kennen,’ zegt de Heilige Schrift en niet met woorden, maar door mijn leven en handelen ben ik Winnetou’s leraar geweest, tot hij me eens, jaren later, op een voor mij onvergetelijke avond, zelf verzocht te spreken. In dat plechtige uur kwam het in stilte gezaaide zaad op en droeg rijke vrucht.” (218).
Ja, het blijft wel jeugdland. Het komt allemaal goed.
Naar aanleiding van: Karl May, Winnetou, het grote opperhoofd.11 z.p. [Utrecht]: Het Spectrum, 1975. (Geautoriseerde en onverkorte uitgave gebaseerd op de bij de Karl May Verlag, Bamberg verschenen editie, getiteld Winnetou I (1893); vertaald door Margot Bakker). Klik hier voor de trailer van de verfilming uit 1963 (Duits). Sinds 2006 floreert de Nederlandse Karl May Vereniging: klik hier.
